O przemocy wobec osób starszych

Projekt socjalny dla mieszkańców Gminy Łańcut „Nie bij, nie krzycz… O przemocy wobec osób starszych...”

1. Charakterystyka

Liczba osób w podeszłym wieku zwiększa się z roku na rok. Wzrasta średnia długość życia człowieka - dla Polek to 78 lat, a dla Polaków 70 lat. W Polsce szacuje się, że populacja osób starszych powyżej 65 roku życia stanowi grupę liczącą prawie 5 mln ludzi. Wydłużenie życia społeczeństw europejskich jest niebywałym osiągnięciem cywilizacji i stawia przed nami zupełnie nowe zadania. Stereotypy dotyczące osób starszych krzywdząco wpływają na ich społeczne funkcjonowanie. Starość wiąże się w nich z niesprawnością psychiczną i fizyczną, podatnością na choroby, biedą, niezadowoleniem, konserwatyzmem poglądów i nawyków, skłonnością do pouczania innych, zaniedbaniem, pesymizmem. Należy jednak pamiętać, że w opinii gerontologów nie ma jednolitego typu człowieka starego, a proces starzenia się u każdego przebiega odmiennie. Ważne byśmy wszyscy, a w szczególności osoby zawodowo kontaktujące się z tą grupą społeczną, mieli świadomość, że nasze myślenie o ludziach starszych jest zniekształcone przez stereotypy.

Jak wynika z badań TNS OBOP wbrew stereotypowi osoby starsze w Polsce nie uważają się za bezradne. 55% badanych twierdzi, że nie ma takich spraw, w których oczekiwaliby pomocy. Reszta szukałaby pomocy w przypadku wizyty w urzędzie lub u lekarza. Niemal co czwarta ankietowana starsza osoba szuka dla siebie nowej roli w życiu. Gdyby nie ograniczenia finansowe wielu z nich chciałoby uprawiać turystykę, brać udział w życiu kulturalnym, spotykać się ze znajomymi. Starsi ludzie gotowi są pomagać dzieciom, osobom chorym, dzielić się swoją wiedzą zawodową.

Zapobieganie przemocy wobec osób starszych jest bardzo ważnym zagadnieniem w starzejącym się społeczeństwie, chociaż dopiero w ostatnich latach zjawisko to zaczęło być postrzegane jako ogólnoświatowy problem. W kwietniu 2002 roku, w Madrycie, wszystkie kraje ONZ przyjęły dokument pod nazwą United Nation International Plan of Action, w którym jasno podkreśla się wagę zapobiegania temu problemowi i wskazuje, że ochrona osób starszych przed przemocą należy do Powszechnych Praw Człowieka.

We wspomnianej deklaracji zwraca się uwagę na kilka istotnych zagadnień związanych ze zjawiskiem przemocy wobec osób starszych:

• Brak reakcji w przypadku rozpoznania przemocy wobec osób starszych jest często spowodowany brakiem odpowiednich narzędzi prawnych.
• Zapobieganie przemocy wobec osób starszych wymaga zaangażowania wielu środowisk społecznych.
• Pracownicy służby zdrowia pierwszego kontaktu odgrywają zasadniczą rolę w reagowaniu na przemoc wobec osób starszych - choć, paradoksalnie, to oni często nie rozpoznają tych przypadków.
• Edukacja i rozpowszechnianie informacji za pośrednictwem mediów mają istotne znaczenie w przeciwdziałaniu przemocy wobec osób starszych ?dotyczy to zarówno edukacji profesjonalistów, jak i całego społeczeństwa (przełamywanie tabu i obalanie stereotypów istniejących w stosunku do ludzi starszych).

Przemoc wobec osób starszych jest problemem uniwersalnym. Badania pokazują, że występuje ona zarówno w krajach rozwiniętych, jak i rozwijających się.

Realna ocena zjawiska nadużyć wobec osób starszych jest niemożliwa ze względu na dużą liczbę nieujawnionych incydentów. Krzywdzeni nie zgłaszają takich faktów, ponieważ bardzo często są przekonani o bezskuteczności ścigania, obawiają się odwetu. Ofiary nadużyć boją się też umieszczania w domach opieki, wstydzą się postępowania swoich oprawców, jeśli są oni członkami rodziny oraz brakuje im wewnętrznej, psychicznej determinacji, by zgłosić incydent np. na policję. Sytuacja krzywdzonej osoby starszej jest bardzo trudna, wielowątkowa.

Bardzo często dodatkowo komplikuje ją zależność materialna, mieszkaniowa i emocjonalna.

Fakty i mity:

MIT: Przemoc w rodzinie to "sprawa prywatna".
FAKT: Przemoc w rodzinie nie jest sprawą prywatną, jest przestępstwem i istotnym problemem społecznym.

MIT: Sprawcy przemocy działają pod wpływem alkoholu.
FAKT: Większość osób stosujących przemoc robi to na trzeźwo.

MIT: Przemoc w rodzinie występuje wyłącznie u ludzi z niższych klas społecznych.
FAKT: Przemoc w rodzinie może dotknąć każdego z nas. Badania wykazują, że osoby stosujące przemoc pochodzą z różnych grup społecznych, niezależnie od np. od poziomu wykształcenia.

MIT: Prawdopodobieństwo doświadczenia przemocy ze strony obcego człowieka jest większe niż ze strony członka rodziny.
FAKT: Przemoc w rodzinie jest zjawiskiem częstszym niż ta, na jaką jesteśmy narażeni na ulicy, w barze lub miejscu pracy.

MIT: Ludzie, którzy używają przemocy są chorzy psychicznie.
FAKT: Nie ma bezpośredniego związku pomiędzy przemocą w rodzinie a chorobą psychiczną. U podłoża przemocy leży dążenie do przejęcia kontroli i pokazania władzy nad ofiarą. Najbardziej typową cechą sprawców przemocy jest ich pozorna normalność. Nie prawdą jest, że przemocy dopuszczają się tylko osoby uzależnione, chore psychicznie, nie radzące sobie społecznie. Słabość, zależność drugiej osoby bywa wykorzystywana, przez osoby "po których nigdy byśmy się tego nie spodziewali".

MIT: To był jednorazowy incydent, który się nie powtórzy.
FAKT: Przemoc wobec członka rodziny rzadko jest jednorazowym incydentem. Zazwyczaj jest tylko pierwszym ogniwem w łańcuchu nasilającej się przemocy.

MIT: Ofiary przemocy muszą zrobić coś, żeby "zasłużyć" sobie na przemoc.
FAKT: Nikt nie ?zasługuje? na zniewagi i bicie. Wielu sprawców przemocy stawia swoim ofiarom absurdalne wymagania i oczekuje od nich rzeczy niewykonalnych. Dla sprawcy każdy pretekst jest dobry.

MIT: Proszenie dzieci o pieniądze, występowanie o alimenty jest poniżające.
FAKT: Obowiązek alimentacyjny dotyczy dorosłych dzieci rodziców, którzy znaleźli się w trudnej sytuacji życiowej. Instytucje pomocy społecznej udzielają pomocy tylko w sytuacji, gdy osoby zobowiązane ustawowo do wspierania członków rodziny nie są w stanie skutecznie tego zrobić.

MIT: Korzystanie z pomocy społecznej to wstyd.
FAKT: Pomoc społeczna oferuje wiele rodzajów pomocy osobom i rodzinom, które z różnych powodów znalazły się w trudnej sytuacji życiowej. Każdy z nas może znaleźć się w takiej sytuacji bez swojej winy. Obok świadczeń pieniężnych pomoc społeczna oferuje różnego rodzaju pomoc niepieniężną, na przykład w postaci pracy socjalnej lub specjalistycznego poradnictwa.

Formy przemocy wobec osób starszych

Przemoc wobec osób starszych może być zdefiniowana jako pojedyncze lub powtarzające się działanie, lub brak odpowiedniego działania, występujące w jakiejkolwiek relacji, w której oczekuje się zaufania, a która powoduje krzywdę bądź cierpienie osoby starszej. Może ona przybierać różne formy: przemocy fizycznej, psychicznej, seksualnej, finansowej, a także formę intencjonalnego lub nieintencjonalnego zaniedbania.

Przemoc fizyczna to zachowanie, którego celem jest zadanie bólu fizycznego, uszkodzenie ciała, pogorszenie zdrowia lub pozbawienie życia:
Przykłady: bicie, popychanie, szarpanie, policzkowanie, duszenie, wykręcanie rąk, karmienie z użyciem siły lub pozbawianie jedzenia, stosowanie środków uspokajających, przedawkowanie leków, nieudzielanie koniecznej pomocy medycznej, zaniedbywanie czynności pielęgnacyjnych, higienicznych, ograniczanie dostępu do łazienki lub innych pomieszczeń wspólnych, zamykanie samotnie w domu lub w jednym pomieszczeniu, nieodpowiednia temperatura w pomieszczeniu, pozbawianie spokoju, snu. Objawami doświadczania tego rodzaju przemocy są rany, siniaki, nacięcia, bolące miejsca, złamania, spadek jakości w zakresie higieny osobistej i wyglądu zewnętrznego, wysypki, nagła utrata masy ciała, głód, pragnienie, zmiany w zachowaniu.

Przemoc psychiczna to zachowanie, którego celem jest zmniejszenie poczucia własnej wartości, wzbudzenie w ofierze strachu, pozbawianie jej poczucia bezpieczeństwa i kontroli nad własnym życiem:
Przykłady: krzyki, przeklinanie, obelgi i groźby, ciągła krytyka, szykanowanie z powodu wieku, niepełnosprawności, upokarzanie, zastraszanie, szantażowanie, wyśmiewanie, domaganie się posłuszeństwa, ograniczanie kontaktu lub izolowanie od innych członków rodziny czy przyjaciół, znajomych (zakazy wychodzenia z domu, przyjmowania gości, korzystania z telefonu), odebranie prawa do podejmowania własnych decyzji czy posiadania własnych tajemnic. Symptomem bycia ofiarą takiej przemocy może być: depresja, wycofanie się, złość, zmiany w zachowaniu, nastroju, strach, przerażenie, agresja, obniżenie poczucia własnej wartości, zwiększenie pobudliwości lub apatia.

Osoby starsze nierzadko bywają wykorzystywane przez osoby najbliższe do wykonywania prac ponad ich siły (codzienna opieka nad wnukami, prowadzenie gospodarstwa domowego) pod groźbą odrzucenia i samotności.

Przemoc ekonomiczna to zachowanie, którego celem jest finansowe wykorzystanie lub ekonomiczne uzależnienie ofiary od sprawcy:
Przykłady: odbieranie renty / emerytury lub kontrolowanie i wydzielanie pieniędzy, zmuszanie do podpisywania zobowiązań finansowych, do zmiany testamentu, do przepisywania (darowizn) nieruchomości, dóbr, pieniędzy, fałszerstwo, nadmierne obciążanie kosztami. Informacją o zaistnieniu tego typu przemocy może być: brak pieniędzy, nagłe zmiany w testamencie lub decyzje o podjęciu pożyczki lub kredytu. Starsze osoby narażone są na wykorzystanie ze strony tzw. łowców spadków, czy "miłośników starszych partnerów".

O przemocy mówimy wtedy, gdy mamy do czynienia z sytuacją wykorzystywania przewagi osoby silniejszej nad słabszą - taką, która ma mniejsze możliwości, by sama się obronić. Starość niesie ze sobą stopniową utratę dotychczasowych możliwości człowieka, spadek siły fizycznej, ograniczenie sprawności ruchowej i jako taka może narażać człowieka na zwiększone prawdopodobieństwo przemocy. Niepełnosprawność może czynić człowieka zależnym od innych w zakresie zaspokajania najbardziej podstawowych potrzeb fizjologicznych i psychicznych. Osoby starsze często cierpią z powodu poczucia bycia odrzuconym, samotnym, niepotrzebnym. Jeszcze trudniej jest w sytuacji, gdy są odizolowane od kontaktów społecznych poza domem - ich zależność znacznie wtedy wzrasta, są skazane na środowisko, w którym przebywają i w sytuacji przemocy nie widzą możliwości ucieczki.

Dlaczego ludzie starsi nie chcą mówić o przemocy w swoim życiu

Ogromnym problemem jest niechęć krzywdzonych osób starszych do ujawniania przemocy jakiej doświadczają ze strony swoich dzieci, wnuków, współmałżonków. Poczucie obowiązku chronienia ich, wspierania powoduje znoszenie cierpienia w milczeniu. Starzy rodzice nierzadko czują się odpowiedzialni za zachowanie swoich dorosłych dzieci, zgodnie z przekonaniem, że tak sobie je wychowali. Wiąże się to ze wstydem. Ważne jest, by zachęcać ich do zmiany takiego myślenia.

Osoby starsze, które nie akceptują swojej sytuacji, po przejściu na emeryturę zagubione w poczuciu swojej społecznej roli, czasem samotne, częściej cierpią z powodu objawów depresji - dotyczy ona 30% tej populacji! To przypadłość, którą powinno się leczyć, a nie traktować jako naturalną w tym wieku. Stan depresji utrudnia człowiekowi wprowadzanie zmian w swoim życiu, ogranicza aktywność i powoduje często trwanie w trudnej sytuacji, która wtedy wydaje się bez wyjścia.

Każda przemoc dziejąca się w rodzinie ma tzw. przebieg cykliczny - sprawca poza okresami, gdy krzywdzi miewa lepsze dni, kiedy dobrze traktuje ofiarę, jest oddany, ciepły, rozumiejący. To bardzo przywiązuje zależnego od sprawcy krzywdzonego człowieka i daje złudną nadzieję na trwałą poprawę relacji, nadzieję, że stosowanie wobec niego nadużycia są incydentalne i wkrótce się skończą.

Typowe zachowanie sprawcy wiąże się obarczaniem ofiary winą. Uderzył, pchnął, wyzwał, bo "znowu czegoś chcesz", "nie dajesz mi spokoju", "pobrudziłeś się" itp. Ciągłe powtarzanie tego wywołuje w pokrzywdzonym przekonanie, że gdyby był inny, bardziej sprawny, samodzielny, pomocny sytuacja poprawiłaby się - czuje się więc winny.

Osoby krzywdzone, zależne od sprawcy, boją się konsekwencji ujawnienia przemocy. Odczuwają strach przed całkowitym odrzuceniem, przed eskalacją agresji.

2. Cel główny i cele szczegółowe

Głównym celem realizacji projektu pn. „Nie bij, nie krzycz… O przemocy wobec osób starszych...” jest podniesienie bezpieczeństwa i świadomości seniorów dotyczącej pojęcia przemocy, profilaktyki, możliwości znalezienia pomocy.  

Cele szczegółowe to:

• przybliżenie pojęcia przemocy domowej,
• podniesienie świadomości dotyczącej zjawiska przemocy,
• przekazanie w przystępny sposób informacji o formach wsparcia i pomocy dla osób pokrzywdzonych,
• podniesienie samooceny i pewności siebie osób zagrożonych wykluczeniem społecznym,
• niwelowanie różnic społecznych,

Świadomość w/w problemów oraz troska o bezpieczeństwo mieszkańców Gminy Łańcut spowodowała, że pracownicy socjalni Ośrodka Pomocy Społecznej Gminy Łańcut wprowadzili do swojej pracy projektowanie socjalne, które jest innowacyjna formą pracy. Projekt socjalny jest przedsięwzięciem, które cechuje się pewną niepowtarzalnością, realizuje określone cele i jest adresowany do konkretnej jednostki, grupy bądź społeczności. Jako pracownicy mamy wszechstronne rozeznanie problemów i potrzeb osób i rodzin z terenu Gminy Łańcut, ponieważ na co dzień z nimi pracujemy.

Wychodząc naprzeciw potrzebom mieszkańców pracownicy Ośrodka Pomocy Społecznej Gminy Łańcut postanowili podjąć decyzje o realizacji projektu socjalnego pn. „Nie bij, nie krzycz… O przemocy wobec osób starszych...”

3. Odbiorcy projektu

Projekt socjalny pn.” Nie bij, nie krzycz… O przemocy wobec osób starszych...” adresowany jest do mieszkańców Gminy Łańcut  - seniorów, uczestników Ośrodka Opieki dziennej w Wysokiej.

4. Instytucje zaangażowane

Organizatorem projektu „Nie bij, nie krzycz… O przemocy wobec osób starszych...” jest Ośrodek Pomocy Społecznej Gminy Łańcut. Projekt realizowany we współpracy z Komendą Powiatową Policji w Łańcucie.

5. Miejsce i termin realizacji

Miejscem realizacji projektu socjalnego  „ Nie bij, nie krzycz… O przemocy wobec osób starszych...” będzie Ośrodek Opieki Dziennej w Wysokiej. Czas realizacji: 17.04.2024 r.

6. Zakładane rezultaty projektu

Poprzez działania dzielnicowych w formie pogadanki o przemocy i jej skutkach seniorzy zdobędą wiedzę na temat problemu przemocy, jej skutków i następstw. Zostaną im również przekazane ulotki informacyjne dotyczące lokalnych i krajowych punktów pomocowych dla osób doświadczających przemocy.